Ochrona przeciwpowodziowa

Ochrona przeciwpowodziowa

Kto odpowiada za ochronę przeciwpowodziową? Jakie działania są podejmowane i skąd są finansowane? Powodzie i podtopienia występują w Polsce coraz częściej, warto więc już dziś przyjrzeć się problemowi bliżej.

Naturalnym elementem klimatu Polski jest okresowe występowanie wezbrań rzek, czyli wzrost stanu wody w rzekach wynikający ze wzmożonego ich zasilania. Wyróżnia się m.in. wezbrania opadowe wynikające z długotrwałych lub intensywnych opadów deszczu, wezbrania roztopowe, spowodowane przez wody pochodzące z topniejącej pokrywy śnieżnej oraz wezbrania zatorowe związane z wystąpieniem na rzece zatoru lodowego uniemożliwiającego lub znacząco ograniczającego możliwość przepływu wody w rzece. Występujące w warunkach naturalnych wezbrania są nierozerwalnie związane z okresowym wylewaniem wody poza granice koryta rzecznego. Wystąpienie wezbranych wód rzecznych z koryta nie musi oznaczać wystąpienia powodzi. Zwykle o powodzi mówi się dopiero wówczas, gdy wylewające wody są przyczyną strat gospodarczych.

Szersze pojęcie powodzi przyjęto w ustawie Prawo wodne. Zgodnie z nią przez powódź należy rozumieć czasowe pokrycie przez wodę terenu, który w normalnych warunkach nie jest pokryty wodą, w szczególności wywołane przez wezbranie wody w ciekach naturalnych, zbiornikach wodnych, kanałach oraz od strony morza, z wyłączeniem pokrycia przez wodę terenu wywołanego przez wezbranie wody w systemach kanalizacyjnych.

Podtopieniem opadowym, zgodnie z Międzynarodowym słownikiem hydrologicznym (2001), nazywa się nagromadzenie wody deszczowej w efekcie wystąpienia intensywnego opadu o wysokości przekraczającej zdolność odpływu naturalnym lub sztucznym systemem drenującym.

W latach 1998-2017 powodzie dotknęły ponad 2 biliony osób na świecie. Spowodowały straty w wysokości 656 bilionów dolarów (Economic, Losses, Poverty & Disasters 1998-2017). W ostatnich latach obserwuje się wzrost częstotliwości występowania powodzi i podtopień oraz wzrost kosztów z nimi związanych. Wynika to z dwóch przyczyn – zmian klimatu oraz gospodarki człowieka. Jednym z głównych efektów obserwowanych już zmian klimatu jest wzrost częstotliwości występowania zjawisk ekstremalnych, m.in. deszczy o charakterze nawalnym. Powodzie stają się coraz bardziej dotkliwe również w wyniku gospodarki człowieka, jego rosnącej presji na środowisko, w tym doliny rzek. Zlewnie są w coraz większym stopniu zagospodarowywane. Rośnie odsetek powierzchni nieprzepuszczalnych (drogi, dachy, place), które sprawiają, iż woda opadowa zamiast infiltrować do wód podziemnych, w szybkim tempie spływa do rzek, jezior i zbiorników, powodując szybki wzrost stanu wody (rys. 1). Człowiek, starając się chronić własny dobytek, buduje coraz wyższe wały przeciwpowodziowe, odcinając w ten sposób rzeki od terenów, na które niegdyś mogły one w naturalny sposób wylewać w czasie wezbrań.

Rys. 1. Zmiana reżimu odpływu na skutek urbanizacji zlewni (Nachlik, 2006)

Ochrona przed powodzią w Polsce jest zadaniem Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie (PGW WP), organów administracji rządowej i samorządowej.

PGW WP odpowiada za zapewnienie ochrony ludności i mienia przed powodzią wywołaną przez śródlądowe wody płynące oraz wody podziemne stanowiące własność Skarbu Państwa. Wody Polskie mogą powierzyć ochronę przeciwpowodziową jednostkom samorządu terytorialnego (lub ich związkom) na podstawie ich wniosku, pod warunkiem uzyskania zgody Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej. Porozumienie podpisywane między jednostkami samorządu terytorialnego a PGW WP zawiera m.in. postanowienia dotyczące przekazywania przez Wody Polskie środków finansowych na realizację powierzanych zadań, jak również środków przeznaczanych na realizację tych zadań przez jednostki samorządu terytorialnego.

                Ryzyko wystąpienia powodzi może zostać obniżone w wyniku podejmowania szeregu różnorodnych działań. W ustawie Prawo wodne wskazano na:

1. Kształtowanie zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych lub terenów zalewowych;
2. Racjonalne retencjonowanie wód oraz użytkowanie budowli przeciwpowodziowych, a także sterowanie przepływami wód;
3. Zapewnienie funkcjonowania systemu wczesnego ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi w atmosferze i hydrosferze oraz prognozowanie powodzi;
4. Zachowanie, tworzenie i odtwarzanie systemów retencji wód;
5. Budowę, przebudowę i utrzymywanie budowli przeciwpowodziowych;
6. Prowadzenie akcji lodołamania;
7. Prowadzenie polityki informacyjnej w zakresie ochrony przed powodzią oraz ograniczania jej skutków.

Ustawodawca wśród budowli przeciwpowodziowych wymienia: kanały ulgi, kierownice w ujściach rzek do morza, poldery przeciwpowodziowe, sztuczne zbiorniki przeciwpowodziowe, suche zbiorniki przeciwpowodziowe, wały przeciwpowodziowe, budowle regulacyjne, wrota przeciwpowodziowe i przeciwsztormowe, falochrony, budowle ochrony brzegów morskich oraz stopnie wodne.

Podejście do gospodarki wodnej, w tym do ochrony przeciwpowodziowej zostało w zasadniczy sposób zmienione w ostatnich dziesięcioleciach. Na poziomie całej Unii Europejskiej obecnie podstawowym dokumentem służącym realizacji kompleksowej polityki w zakresie gospodarki wodnej jest tzw. Ramowa Dyrektywa Wodna (Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 roku ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej). Stawia ona za cel poprawę jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Podkreśla przy tym konieczność stosowania zasady zrównoważonego rozwoju, dążenia do utrzymania dobrego stanu ekologicznego wód lub też jego przywrócenia. Miarą oceny stanu ekologicznego jest stan ilościowy, chemiczny i biologiczny. Jedną z podstawowych miar stanu biologicznego jest natomiast stan morfologiczny koryta i doliny rzeki (Nachlik, 2006). Większość „tradycyjnych” działań chroniących przed powodzią, takich jak stopnie wodne, zapory, wały przeciwpowodziowe, czy regulacja rzek, w znaczącym stopniu ingeruje w morfologię koryta i doliny rzeki. Oczywiście nie oznacza to, że rozwiązania takie nie mogą być stosowane w praktyce. Mogą, jednak powinno być to uzasadnione brakiem racjonalnej możliwości zastosowania innych, neutralnych dla środowiska rozwiązań. W pierwszej kolejności zawsze należy rozpatrywać rozwiązania pozwalające na utrzymanie dobrego stanu ekologicznego, czyli rozwiązania neutralne dla środowiska.

Drugim unijnym dokumentem kluczowym dla gospodarki wodnej jest tzw. Dyrektywa Powodziowa (Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 roku w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim). Nakłada ona na państwa członkowskie obowiązek podejmowania działań mających na celu ograniczenie zagrożenia powodziami. W tym celu zobowiązuje do opracowania szeregu dokumentów planistycznych, m.in. wstępnej oceny ryzyka powodziowego, map zagrożeń i map ryzyka powodziowego, planów zarządzania ryzykiem powodziowym. Dokumenty te stanowią element niezbędny do zarządzania ryzykiem powodziowym. Takie podejście pozwala na szerszą koordynację działań, analizę problemu w obrębie całych zlewni i dorzeczy. Jest to niezbędne, aby uniknąć sytuacji, w której działania podejmowane w górnej części zlewni, np. budowa wałów przeciwpowodziowych w danym mieście, spowodują wzrost ryzyka powodziowego w dolnej części tej zlewni, w nieprzygotowanych na to miejscowościach leżących poniżej. Jeden z podstawowych zestawów działań związanych z ochroną przed powodzią dotyczy odpowiedniego kształtowania zagospodarowania przestrzennego. Odnosi się on zarówno do redukcji wrażliwości, jak i redukcji zagrożenia powodziowego. Zgodnie z Dyrektywą Powodziową, opracowując strategie polityczne w zakresie wykorzystania zasobów wodnych i zagospodarowania przestrzennego, państwa członkowskie i Wspólnota powinny brać pod uwagę potencjalny wpływ, jaki tego rodzaju strategie mogą mieć w odniesieniu do zagrożeń powodziowych i zarządzania nimi. Ustawa Prawo wodne wskazuje, iż obszary szczególnego zagrożenia powodzią[1] winny być uwzględnione w dokumentach strategicznych i planistycznych różnych szczebli, m.in. w koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, planie zagospodarowania przestrzennego województwa, strategii rozwoju województwa, ramowym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego związku metropolitarnego, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, gminnym programie rewitalizacji, decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzji o warunkach zabudowy. Znaczna część wymienionych powyżej dokumentów wymaga uzgodnienia w zakresie dotyczącym zabudowy i zagospodarowania terenu położonego na obszarach szczególnego zagrożenia powodzią z Państwowym Gospodarstwem Wodnym Wody Polskie.

Planując działania mające na celu redukcję zagrożenia powodziowego, w pierwszej kolejności zawsze powinno się rozważać możliwość zastosowania tzw. środków nietechnicznych związanych przede wszystkim z powiększaniem naturalnej retencji i ochroną ekosystemów. W kształtowaniu zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych niezwykle ważne jest pozostawienie miejsca rzece, w tym również naturalnych terenów zalewowych i retencyjnych. Zwiększenie naturalnej retencji pozwoli na zatrzymanie nadmiaru wody występującego podczas intensywnych opadów. Ograniczone zostanie zagrożenie powodziowe, a zretencjonowana woda będzie mogła zostać efektywnie wykorzystana przez przyrodę w późniejszym, suchym okresie.

Realizowane inwestycje, niezależnie od ich skali, bez wątpienia nigdy nie pozwolą na całkowitą redukcję zagrożenia powodziowego. Musimy się nauczyć z nim żyć, być gotowym na jego wystąpienie. Z tego też względu należy zwrócić uwagę na ogromną rolę edukacji, na wszystkich poziomach (Integrated flood…, 2009). Warto, aby przekazywane informacje dotyczyły zarówno przyczyn powstawania powodzi i zagrożeń z nią związanych, jak i właściwego postępowania w momencie jej wystąpienia.

Konieczne jest również położenie nacisku na sprawne funkcjonowanie struktur odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe, zarówno na poziomie samorządowym, jak i administracji państwowej oraz niezawodną łączność pomiędzy nimi i służbami odpowiedzialnymi za ochronę ludności. Istotne jest opracowywanie i okresowa aktualizacja planów zarządzania kryzysowego oraz planów ewakuacji. Cennym działaniem zaliczanym do grupy nietechnicznych jest również rozwój systemów monitoringu i ostrzegania ludności przed zagrożeniami.

W przypadku większości dużych zlewni, szczególnie zurbanizowanych, niezbędne jest również zastosowanie technicznych środków redukcji zagrożenia powodziowego. Do takich należą m.in. duże zbiorniki wodne, wały przeciwpowodziowe, suche zbiorniki wodne (również te, nie pozwalające na sterowanie odpływem), kanały ulgi oraz różnego rodzaju inne budowle przeciwpowodziowe. Również w tym przypadku ważne jest, aby w pierwszej kolejności wykorzystywać inwestycje w jak najmniejszym stopniu oddziałujące na środowisko. Podsumowując, należy podkreślić, iż zmiany klimatu powodują i będą powodowały w przyszłości coraz częstsze występowanie opadów o charakterze nawalnym. Są one przyczyną szybkiego wzrostu stanów wody w rzekach. Proces ten jest potęgowany w wyniku działalności człowieka – zabudowywania koryt rzecznych, urbanizacji zlewni przejawiającej się przez znaczny odsetek powierzchni nieprzepuszczalnych. W celu ograniczenia ryzyka powodzi niezbędne jest zintegrowane zarządzanie gospodarką wodną i ryzykiem powodziowym, uwzględniające wszystkie jego aspekty. Planując działania, mające na celu ograniczenie zagrożenia powodziowego, w pierwszej kolejności należy rozpatrywać tzw. środki nietechniczne. Jedynie w uzasadnionych przypadkach, gdzie jest to niezbędne, rozważane może być zastosowanie tzw. technicznych środków redukcji zagrożenia. Niezależnie od zastosowanych rozwiązań, pewne ryzyko wystąpienia powodzi będzie występowało zawsze. Z tego względu niezbędna jest odpowiednia edukacja społeczeństwa oraz zapewnienie właściwego funkcjonowania struktur odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe.

Autor: Michał Marcinkowski, IOŚ-PIB

[1] Obejmują tereny, na których prawdopodobieństwo wystąpienia powodzi jest średnie (1%) i wysokie (10%), obszary między linią brzegu a wałem przeciwpowodziowym oraz pas techniczny.

Literatura:

Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 roku ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej.
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007 roku w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim.
Economic, Losses, Poverty & Disasters 1998-2017, Centre for Research on the Epidemiology of Disasters CRED, United Nations Office for Disaster Risk Reduction (https://www.unisdr.org/2016/iddr/IDDR2018_Economic%20Losses.pdf).
Integrated flood management: Concept paper, 2009, WMO-No.1047, Genewa (https://www.floodmanagement.info/publications//concept_paper_e.pdf).
Magnuszewski A., Soczyńska U. (red.), 2001, Międzynarodowy słownik hydrologiczny. WMO, UNESCO, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Nachlik E., 2006, Ochrona przeciwpowodziowa w powiązaniu z ochroną walorów przyrodniczych rzek i ich dolin. [W:] Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, nr 4/1/2006. Polska Akademia Nauk, Oddział w Krakowie.
Ustawa z dn. 20 lipca 2017 roku – Prawo wodne (z późniejszymi zmianami).

Źródło: https://klimada2.ios.gov.pl/

Metadane - wyciąg z rejestru zmian